Heaittihuvvon priváhta fitnodagaid arkiivva sirdima bagadus

Heaittihuvvon priváhta fitnodagain oaivvildit mii organisašuvnna, searvvi, vuođđudusa, fitnodaga dahje ásahusa mii ii leat šat doaimmas. Fitnodat sáhttá ovdamearkka dihte leat heaittihuvvon konkurssa, politihkalaš mearrádusaid, servodatrievdamiid dahje teknologaš rievdamiid geažil. Dábálaččat lea heaittihuvvon fitnodat ráhkadan arkiivva dan botta go lei doaimmas. Dat sáhttet leat omd. stivraáššit, reivvet, govat ja filmmat. Dat sáhttet vurkkoduvvot báberhámis dahje digitálalaččat garraskearruin, fágavuogádagain ja balvabálvalusain. 

Eanas arkiivaseailluheaddji ásahusat váldet vuostá daid maid mii oktasaččat gohčodit priváhtaarkiivan. Fitnodagaid priváhtaarkiivvat sáhttet leat hui buorit gáldut ipmirdit min servodaga ja min oktasaš historjjá. 

Dát bagadus lea dutnje gii dieđát muhtun heaittihuvvon priváhta fitnodaga arkiivva birra mii lea seailluhanárvosaš maŋitáigái. Dakkár arkiivvaid birra sáhttet sihke ovttaskasolbmot, fitnodagat ja organisašuvnnat diehtit. 

Lea go dus doaibmi priváhta fitnodatarkiiva? Mana deike. 

Lea go dus iežat dahje eará olbmuid arkiiva? Mana deike. 

Priváhta fitnodagat leat ja leat guhká leamaš dehálaš oassin Norgga servodagas. Heaittihuvvon fitnodagaid arkiivvat sisttisdollet dávjá dokumentašuvnnaid mat sáhttet leat veahkkin ipmirdit min servodaga ovdáneami. 

Ákkat sirdit heaittihuvvon fitnodagaid arkiivvaid vurkkodanásahussii. 

• Leat oassin ollislaš servodatdokumenteremis 
  Go heaittihuvvon priváhta fitnodagaid arkiivvat vurkkoduvvojit, de lea olmmoš seammás veahkkin dokumentereme servodaga ollislaččat. Dakkár arkiivvat sáhttet leat dehálaččat dutkiide ja eará arkiivageavaheddjiide. Dušše almmolaš ásahusaid arkiivvat eai buvtte dan ollislašvuođa. 
• Seastit saji ja ruđa 
  Dainna seastá sihke vurkensaji ja vurkkodangoluid go sirdá arkiivva arkiivaásahussii. Seammás vurkkoduvvo dehálaš arkiivamateriála sihkkarit boahtteáigái. 
• Elektrovnnalaš materiála vurkkoduvvo sihkkarit  
  Go elektrovnnalaš materiála sirdojuvvo vurkkodanásahussii, de dat materiála sihkkarasto. Persovdnadieđut gieđahallojit sihkkarit, vurkkodangolut unnot ja dárbbašlaš diehtomigreren fuolahuvvo. 
• Buoret beasatlašvuohta 
  Go sirdá arkiivva vurkkodanásahussii, de vurkkoduvvo arkiivamateriála sihkkarit arkiivamagasiinnain, ja boahtá olámuddui oallugiidda geain sáhttá leat ávki materiálas. Vurkkodanásahusat dahket materiála olámuddui ja ohcanládje Arkiivaportála ja Digitálaarkiivva bokte. 
• Ovddidit báikkálaš ja našuvnnalaš historjjá 
  ​​​​​​​​​​​​​​Heaittihuvvon fitnodagain sáhttá leat našuvnnalaš mearkkašupmi, seammás go lea vuođđuduvvon báikegoddái. Ovdamearkka dihte sáhttet čiehkageađgefitnodagat muitalit olu báikkálaš dilálašvuođaid birra mat eai boađe ovdan almmolaš arkiivvain. 

Gávdnojit olu arkiivaásahusat, girjerádjosat ja museat mat áimmahuššet heaittihuvvon priváhta fitnodagaid arkiivvaid. Arkiivadoaimmahat ja eará vurkkodanásahusat miehtá riikka ovttasbarget priváhtaarkiivvaid vurkkodemiin. Geainna galggat váldit oktavuođa iežat arkiivva dáfus? Suokkardala vuos álggos čuovvovačča: 

• Lea go materiálas eanemus báikkálaš, regiovnnalaš vai našuvnnalaš čanastat? 
• Guđe servodatsuorgái dahje ealáhussii gulai fitnodat? 

Das lea olu dadjamuš dan hárrái gosa arkiiva sáhttá sirdojuvvot. 

Jus arkiivvas lea eanas báikkálaš historjjálaš sisdoallu dahje boahtá heaittihuvvon priváhta fitnodagas mas lea nanu regiovnnalaš čanastat, de sáhtát váldit oktavuođa dainna ásahusain mas lea ovddasvástádus dan regiovdnii. 

Organisašuvnnaide ges guoská fylka- ja báikkálašsearvvit mat leat muhtin riikkaviidosaš organisašuvnna vuolde. Fitnodagaide guoská ovdamearkka dihte dalle go kunddarvuođđu ii leat našuvnnalaš, ja seammaládje ásahusaide main klieantavuođđu ii leat našuvnnalaš. 

Regiovnnalaš vurkkodanbargu dahkko fylkkaoktiiheiveheaddji ásahusaid bokte. Dát ásahusat ovttastahttet regionála ja báikkálaš priváhtaarkiivvaid seailluhanbarggu. 

Váldde oktavuođa du guovllu oktiiheiveheaddji ásahusain vurkkodeami birra dahje jus leat jearaldagat priváhtaarkiivva birra mas lea báikkálaš mearkkašupmi. 

Oktavuođadieđuid gávnnat go coahkkalat plussamearkkaid dás vuollelis. 

Arkiivvas sáhttá leat našuvnnalaš mearkkašupmi jus okta dahje máŋga dáin čuovvovaš čuoggáin leat devdojuvvon: 

• Fitnodagas lea leamaš riikkaviidosaš doaibma 
• Fitnodagas lea leamaš rolla ovdánahttit Norgga ja Norgga servodaga ollislaččat 
• Arkiiva dokumentere dáhpáhusaid dahje áigodagaid main lea erenoamáš mearkkašupmi Norgga historjái 

Arkiivadoaimmahat juogada ovddasvástádusa vurkkodit arkiivvaid maid lea našuvnnalaš mearkkašupmi muhtun eará ásahusaiguin, main lea erenoamáš našuvnnalaš ovddasvástádus priváhta arkiivvaid ovddas. Ásahusat juogadit seailluhanovddasvástádusa gaskaneaset servodatsurggiid ja ealáhusaid mielde. 

Váldde oktavuođa guoskevaš ásahusaiguin jus jáhkát dan heaittihuvvon priváhta fitnodaga arkiivvas lea našuvnnalaš mearkkašupmi ja lea nannosit čatnasan dáidda: 

Jus heaittihuvvon priváhta fitnodagas ii leat našuvnnalaš mearkkašupmi, ii ge leat čadnon guđege ovdalis namuhuvvon servodatsuorgái, de lea jáhkkimis Arkiivadoaimmahat eanemus áigeguovdilis vurkkodanásahus. Dás mii boahtit geahččat maid Arkiivadoaimmahat dárbbaša diehtit, ja maiddái movt arkiiva galgá láhččojuvvot jus galgá sirdojuvvot midjiide. 

Jus it leat sihkar guđe ásahusain galggat váldit oktavuođa, dahje oaivvildat ahte arkiiva berre vurkkoduvvot Arkiivadoaimmahagas, de sáhtát váldit minguin oktavuođa dán skovi bokte: "Oktavuođaskovvi priváhtaarkiivva sirdima birra Arkiivadoaimmahahkii”. Mii de veahkehit du viidáseappot. 

Arkiivadoaimmahat dárbbaša vuođu árvvoštallat lea go arkiiva seailluhanárvosaš. Vai dan sáhttit dahkat, de dárbbašit dieđuid arkiivva ja arkiivadahkki birra. Mii eat vuordde ahte galggat máhttit dárkilit vástidit čuovvovaš gažaldagaid. Lea goitge ovdamunni suokkardit daid. 

Muitinlistu dieđuin maid mii dárbbašit dus: 

• Man dahje maid fitnodagaid maŋis lea arkiiva? 
• Makkár rolla dahje mearkkašupmi lea fitnodagas leamaš servodahkii? 
• Guđe áigodaga gokčá materiála? 
• Man stuoris lea arkiiva? 
  Galle hildu dahje galle pálla, doasa, pearpma, ja nu ain? Galle fiilla, vuogádaga, gigabyte dieđut? 
• Gii eaiggáduššá arkiivva dál? 
• Gos lea arkiiva? 
• Lea go arkiiva báberhámis ja/vai digitála hámis? 
• Mii gávdno arkiivvas?  
  Leat go beavdegirjjit, báberdokumeanttat, govat, jietnakasseahtat dahje video? Máinnusávdnasat nu go plakáhtat ja gihppagat? Garraskearrut vai dihtorat? Leat go vurkejuvvon balvabálvalussii, sosiála mediaide vai sierra neahttasiidduide? Leat go stivraáššit, reivvet ja gulahallamat dahje duođaštusat fitnodaga doaimmain? 
• Movt lea arkiivva fysalaš dilli? 
  Makkár sajis lea vurkkoduvvon? Lea go ávdnasiin gavja, guohpa dahje divrrit?  
• Leat go arkiivvas hearkkes dieđut?  
  Dieđut persovnnalaš diliid, politihkalaš gullevašvuođa, oskku, dearvvašvuođa, seksualitehta, adopšuvnna ja eará sullasaš áššiid birra. 

Dán muitinlisttu gávnnat maiddái fiilanama “Muitinlistu dieđuin maid dárbbašit diehtit heaittihuvvon priváhta fitnodatarkiivvaid birra” vuolde vuolemusas siiddus jus háliidat viežžat iežat dihtorii ja deavdit dan. 

Ovdalgo arkiiva sirdojuvvo Arkiivadoaimmahahkii de ferte leat láhččojuvvon ja registrerejuvvon. Dasa gáibiduvvojit resurssat nu go áigi, ruhta ja bargofápmu. Go dávjá sáhttá leat eahpečielggas geasa oamastanrievttit gullet heaittihuvvon fitnodagain, de sáhttá leat hástaleaddji diehtit geasa ovddasvástádus gullá. Arkiivadoaimmahat sáhttá veahkkin neavvut ja bagadallat barggus. 

Cavgileamit ja rávvagat movt sáhttá háhkat resurssaid/gárvet arkiivva sirdin ládje Arkiivadoaimmahahkii: 

• Váldde servodatovddasvástádusa 
  Muitte ahte arkiivvat leat servodaga kulturárbi 
• Ekonomalaš vuoitu 
  Vurkkodansaji doallan lea divrras. Eanas vurkkodanásahusat vurkkodit arkiivvaid agibeaivái, nuvttá dahje mihá hálbbibut go kommersiála aktevrrat. 
• Ovttasbargat earáiguin geat oidnet árvvu arkiivva seailluheamis 
  Vurkkodansaji doallan lea divrras. Eanas vurkkodanásahusat vurkkodit arkiivvaid agibeaivái, nuvttá dahje mihá hálbbibut go kommersiála aktevrrat. 
• Oažžut media beroštit 
  Media sáhttá dahkat ahte eambbosat oidnet árvvu arkiivva seailluheamis. 
• Oza ruđaid almmolaš ja priváhta foanddain, áinnas vurkkodanásahusain ovttas 

Maŋŋel go leat čielggadan ahte arkiiva galgá sirdojuvvot Arkiivadoaimmahahkii, de mii šiehttat arkiivva geigema. Dalle mii mearridit dihto eavttuid oamastanrievtti, boahttevaš geavaheami ja eará vuoigatvuođaid ja geatnegasvuođaid hárrái sirdima oktavuođas. Persovdnaarkiivva eaiggát ja Arkiivadoaimmahat hábmejit ovttas šiehtadusa sisdoalu. 

Geigenšiehtadus sisttisdoallá čuovvovačča: 

• Oamastanrievtti ja vejolaš eará vuoigatvuođaid, nu go vuoigŋaduoji, sirdima 
  Don gii sirddát arkiivva duođaštat ahte it bargga earáid vuoigatvuođaid vuostá. Heaittihuvvon priváhta fitnodagaid eaiggáthis arkiivvaid dáfus sáhttá dát leat hástaleaddji. Dakkár diliin ferte šiehtadusteaksta heivehuvvot. 

• Láhčin ja katalogiseren 
  Ovttas mii čielggadit geas lea ovddasvástádus ráhkkanahttit, láhčit ja čállit listtu arkiivva dáfus. Dát lea eanas oktavuođain sus gii sirdá arkiivva, ja Arkiivadoaimmahat fas gárve kataloga maŋŋel go arkiiva lea ollen. 

• Geavahanbeasatlašvuohta 
  Šiehtadus čielggada galgá go arkiiva leat rabas buohkaide vai galget go leat eavttut mat ráddjejit álbmoga beassamis arkiivii. Leat máŋggalágan eavttut main leat iešguđetge láhkavuođut mat sáhttet leat áigeguovdilat. Dán mii šiehttat ovttasbarggus duinna. Loga eambbo dán birra lassidieđuin láhkavuođuid oktavuođas. 

• Gaskkusteapmi 
  Šiehtadus čielggada Arkiivadoaimmahaga vuoigatvuođa gaskkustit arkiivva sisdoalu ja vejolaš ráddjejumiid. Dahkkivuoigatvuođat ja hearkkes dieđut namuhuvvojit erenoamážit, vai goappašat bealit leaba ovttaoaivilis das movt mii galgat gieđahallat dakkár áššiid boahtteáiggis. 

• Oppalaččat 
  Šiehtadus sáhttá čielggadit:
  • Arkiivadoaimmahaga vuoigatvuođa bálkestit dahje máhcahit sisdoalu mas ii leat seailluhanárvu
  • Arkiivva ruovttoluottaluoikama
  • Eará relevánta áššiid 

Gávnnat eambbo dieđuid jávohisvuođageaskku, arkiivabeassama, hearkkes persovdnadieđuid ja dábálaš eaktocealkagiid birra go coahkkalat plussamearkka dás badjelis. 

Ovdal go arkiiva sáhttá sirdojuvvot Arkiivadoaimmahahkii, de ferte ráhkkanahttot. Láhčin mielddisbuktá sirrema, páhkkema ja listočállima, nu ahte arkiiva systematiserejuvvo ja aniha boahttevaš geavaheddjiide. 

Jus dus ii leat alddát kapasitehta láhčit ja čállit listtu, de gávdnojit ásahusat mat váldet láhčinbargguid mávssu ovddas.

Dál atnet eanas fitnodagat, organisašuvnnat, searvvit ja nu ain digitála reaidduid iežaset doaimmain. Arkiivvat maŋemus logijagiin sisttisdollet dan dihte olu materiálaid digitála mediain. 

Arkiivadoaimmahagas leat iešguđetlágan standárdat das movt digitálalaččat ráhkaduvvon materiálaid sáhttá áimmahuššat ja vurkkodit áiggi badjel. Muhtun vuogádagain leat juo dakkár gárvves doaimmat mat automáhtalaččat máŋgejit dieđuid. Gávdnojit maid reaiddut maid mii sáhttit atnit vuogádagain main ii leat juo dat doaibma. 

Muhtun oktavuođain sáhttit máŋget olles sisdoalu digitála vurkkodanmediain. Muhto mii dárbbašit maid oppalašgova digitála sisdoalus ja struktuvrras. Dása sáhttá leat muitinlistu 4.2:s ávkkálaš. 

Metoda válljen vuolgá das makkár vuogádagaid ja prográmmagálvvuid fitnodat lea geavahan. Arkiivadoaimmahat veahkeha din válljet metoda. 

Jus du arkiiva lea báberhámis de sáhttá muitinlistu (čuokkis 4.1 dahje siiddu vuolemusas) veahkehit du čielggadit materiálasisdoalu. 

Man dárkilit galggat láhčit arkiivva vuolgá das man stuoris dat lea, ja mii lea doarvái buorre vai šaddá anolaš geavaheddjiide. Dat čielggaduvvo Arkiivadoaimmahagain dalle go šiehtadus dahkkojuvvo. 

Inspirašuvdnan sáhtát geavahit dán bagadusa das movt ráhkkanahttit, láhčit ja čállit listtu almmolaš arkiivvain. 

Arkiivadoaimmahat háliida gulahallat buohkaiguin geain leat miellagiddevaš arkiivvat. Mii veahkehit du ain viidáseappot. 

Oktavuođaskovvi ferte devdot oktanis, dan ii sáhte vurket ja gaskkalduhttit. Skovvi lea dárogillii muhto vástit áinnas sámegillii.