1

Mii lea priváhta fitnodaga arkiiva?

1.1

Ulbmiljoavku

2

Man dihte sirdit arkiivva?

3

Gosa sáhtán doalvut arkiivva?

3.1

Mus lea arkiiva mas lea báikkálaš dahje regiovnnalaš čanastat

3.2

Mus lea arkiiva mas lea našuvnnalaš mearkkašupmi

4

Maid dárbbaša Arkiivadoaimmahat diehtit?

4.1

Muitinlistu dieđuin maid Arkiivadoaimmahat dárbbaša diehtit

4.2

Resurssat ja ruhtadeapmi

5

Sirdin Arkiivadoaimmahahkii

5.1

Sirdima šiehttan

5.2

Ráhkkanahttin, láhčin ja listočállin

5.3

Digitála sisdoallu

5.4

Báberarkiiva

Oktavuođaskovvi priváhtaarkiivva sirdima birra Arkiivadoaimmahahkii

6

Viečča

Priváhta fitnodagaid arkiivva sirdima bagadus

Lea go du priváhta fitnodagas arkiiva mas jáhkát ahte sáhttá leat historjjálaš árvu ja maid háliidat seailluhit maŋitáigái? Dáppe oaččut veahki gávnnahit maid sáhtát dahkat.

Publisert: 3.4.2024

1 - Mii lea priváhta fitnodaga arkiiva?

Priváhta fitnodagain oaivvildit mii organisašuvnna (searvvi dahje joavkku), fitnodaga (firbmá, doaibma, konseardna, selskáhppi), vuođđudusa dahje ásahusa. 

Juohke priváhta fitnodat buvttada arkiivva. Sáhttet leat omd. stivraáššit, reivvet, bargiidmáhpat, rehketdoallu, govat ja filmmat. Dat sáhttet vurkkoduvvot báberhámis dahje digitálalaččat garraskearruin, fágavuogádagain ja balvabálvalusain. 

Eanas arkiivaseailluheaddji ásahusat háliidit oažžut arkiivvaid priváhta fitnodagain. Dat sáhttet leat hui buorit gáldut ipmirdit min servodaga ja min oktasaš historjjá. 

1.1 - Ulbmiljoavku

Dát bagadus lea dutnje geas lea ovddasvástádus priváhta organisašuvnna, fitnodaga, vuođđudusa dahje ásahusa arkiivva ovddas. Dát lea čállon didjiide geat árvvoštallabehtet vurkkodit ja sirdit arkiivva vurkkodanásahussii. 

Lea go dus heaittihuvvon priváhta fitnodatarkiiva? Mana deike. 

Lea go dus iežat dahje eará olbmuid arkiiva? Mana deike. 

2 - Man dihte sirdit arkiivva?

Priváhta fitnodagat leat ja leat guhká leamaš dehálaš oassin Norgga servodagas. Daid arkiivvat sisttisdollet dokumentašuvnnaid mat sáhttet leat veahkkin ipmirdit Norgga servodaga ovdáneami. 

Sáhttet leat máŋga ákka sirdit arkiivva vurkkodanásahussii.

Dá leat dat dehálepmosat: 

  • Gaskkustit historjjá ja identitehta 
  • Olu priváhta fitnodagain lea guhkes historjá ja dávjá maid ruohttasat maŋos áiggis. Vaikko dat leat ge dál loahpahuvvon, de boahtá daid arkiivamateriála leat dehálaš oassin dálá fitnodaga historjjás. Arkiivamateriála sáhttá adnot dán historjjá gaskkusteapmái, nannet rámisvuođa, gullevašvuođa ja identitehta, sihke siskkáldasat ja olgguldasat. 
  • Mearkagálvu ja márkanfievrrideapmi 
  • Fitnodaga historjjálaš dokumentašuvnnas sáhttá leat stuora árvu otná márkanfievrredeamis. Mis leat olu ovdamearkkat das go fitnodagat atnet ođđasis boares logoid, máidnosiid, govaid ja dokumeanttaid iežaset márkanfievrrideamis. Dat sáhttá leat mielde hukseme mearkagálvvu ja profileret fitnodaga. 
  • Seastit saji ja ruđa 
  • Dainna seastá sihke vurkensaji ja vurkkodangoluid go sirdá arkiivva arkiivaásahussii. 
  • Sihkkaris vurkkodeapmi 
  • Go elektrovnnalaš materiála sirdojuvvo vurkkodanásahussii, de dat sihkkarastojuvvo buorebut. Dat guoská sihke báber- ja elektrovnnalašarkiivii. Persovdnadieđut gieđahallojit sihkkarit ja vurkkoduvvojit sihkkarit buollima, suoládeami ja billisteami vuostá. Seammás fuolahuvvojit dárbbašlaš diehtomigreremet. 
  • Buoret beasatlašvuohta 
  • Go sirdá arkiivva vurkkodanásahussii, de biddjo arkiivamateriála olámuddui oallugiidda geain sáhttá leat ávki materiálas. Vurkkodanásahusat dahket materiála olámuddui ja ohcanládje Arkiivaportála ja Digitálaarkiivva bokte. 
  • Leat oassin ollislaš servodatdokumenteremis 
  • Go vurkkodehpet priváhta fitnodagaid arkiivvaid, de lehpet veahkkin dokumentereme servodaga ollislaččat. Dušše almmolaš ásahusaid arkiivvat eai buvtte dan ollislašvuođa. 
  • Ovddidit min searvehistorjjá 
  • Buot priváhta fitnodagain lea mearkkašupmi Norgga servodahkii, vaikko man dásis livččii ge: báikkálaččat, regionálalaččat, riikkaviidosaččat dahje máilmmiviidosaččat. Juohke priváhta fitnodaga arkiiva mii vurkkoduvvo šaddá oassin min oktasaš muittus. 
  • Arkiivvat adnojuvvojit 
  • Dutkit ja masterstudeanttat atnet priváhta fitnodagaid historjjálaš arkiivvaid olu. Dat guoská erenoamážit historjjá ja servodatdiehtaga dáfus, muhto oaidnit ahte ain ođđa fágadisipliinnat váldet arkiivvaid atnui. Dasa lassin leat fitnodaga ovdalaš, dálá ja boahttevaš bargit dahje lahtut hui viššalat atnit iežaset arkiivva. 
  • Vuoigatvuođadokumentašuvdna 
  • Priváhtaarkiivvat sáhttet sisttisdoallat dehálaš vuoigatvuođadokumentašuvnnaid mat berrejit vurkejuvvot. Vurkkodanásahusat sáhttet hálddašit geahččanrievtti das. 

3 - Gosa sáhtán doalvut arkiivva?

Gávdnojit olu arkiivaásahusat, girjerádjosat ja museat mat áimmahuššet priváhta fitnodagaid arkiivadokumeanttaid. Arkiivadoaimmahat ja eará vurkkodanásahusat miehtá riikka ovttasbarget priváhtaarkiivvaid vurkkodemiin. Geainna galggat váldit oktavuođa iežat arkiivva dáfus? Jurddaš vuos álggos čuovvovaččaid: 

  • Lea go materiálas eanemus báikkálaš, regiovnnalaš vai našuvnnalaš čanastat? 
  • Guđe servodatsuorgái dahje ealáhussii gullá fitnodat? 

Das lea olu dadjamuš dan hárrái gosa arkiiva sáhttá sirdojuvvot. 

3.1 - Mus lea arkiiva mas lea báikkálaš dahje regiovnnalaš čanastat

Jus du fitnodagas lea vuosttažettiin báikkálaš dahje regiovnnalaš čanastat, de sáhtát váldit oktavuođa dainna ásahusain mas lea ovddasvástádus oktiiheivehit priváhtaarkiivabarggu regiovdnii. 

Organisašuvnnaide ges guoská fylka- ja báikkálašsearvvit mat leat muhtin riikkaviidosaš organisašuvnna vuolde. Fitnodagaide guoská ovdamearkka dihte dalle go kunddarvuođđu ii leat našuvnnalaš, ja seammaládje ásahusaide main klieantavuođđu ii leat našuvnnalaš. 

Regiovnnalaš vurkkodanbargu dahkko fylkkaoktiiheiveheaddji ásahusaid bokte. Dát ásahusat ovttastahttet regionála ja báikkálaš priváhtaarkiivvaid seailluhanbarggu. 

Váldde oktavuođa du guovllu oktiiheiveheaddji ásahusain vurkkodeami birra dahje jus leat jearaldagat priváhtaarkiivva birra mas lea báikkálaš mearkkašupmi. 

Oktavuođadieđuid gávnnat go coahkkalat plussamearkkaid dás vuollelis. 

3.2 - Mus lea arkiiva mas lea našuvnnalaš mearkkašupmi

Arkiivadoaimmahat juogada ovddasvástádusa vurkkodit arkiivvaid maid lea našuvnnalaš mearkkašupmi muhtun eará ásahusaiguin, main lea erenoamáš našuvnnalaš ovddasvástádus priváhta arkiivvaid ovddas. Arkiivadoaimmahat vurkkoda arkiivvaid eanas servodatsurggiin ja ealáhusain, ja muhtun ovttasbargoásahusat ges vurkkodit arkiivvaid muhtun sierra servodatsurggiin ja ealáhusain. Ásahusat juogadit seailluhanovddasvástádusa gaskaneaset vurkkodanplánaid, ovddasvástádussurggiid ja ovdalaš arkiivvaid vuođul maid ásahusat ovdal leat ožžon. 

Arkiivvas sáhttá leat našuvnnalaš mearkkašupmi jus okta dahje máŋga dáin čuovvovaš čuoggáin leat devdojuvvon: 

  • Fitnodagas lea leamaš riikkaviidosaš doaibma 
  • Fitnodagas lea leamaš rolla ovdánahttit Norgga ja Norgga servodaga ollislaččat 
  • Arkiiva dokumentere dáhpáhusaid dahje áigodagaid main lea erenoamáš mearkkašupmi Norgga historjái 

Vurkkodanásahusat main lea našuvnnalaš ovddasvástádus: 

Bargiidlihkadusa arkiiva ja girjerájus (Arbark) vurkkoda bargiidlihkadussii ja Norgga gurutbeale politihkkii gullevaš arkiivvaid.

arbark.no

Norgga bákteindustriija arkiiva vurkkoda olbmuid, fitnodagaid ja organisašuvnnaid arkiivvaid main lea gullevašvuohta Norgga bákteindustriijai.

bergindustriarkivet.no

Norgga álbmotmusihka ja álbmotdánssa guovddáš vurkkoda arkiivvaid main lea gullevašvuohta álbmotmusihkkii ja álbmotárbevieruide. 

SFF

Našunálagirjerájus vurkkoda Norgga kultureallima girječálliid, dáiddáriid, lávdedáiddáriid, dutkiid ja eará kulturolbmuid, fitnodagaid ásahusaid ja servviid arkiivvaid.

nb.no

Skeivt arkiv vurkkoda olbmuid ja organisašuvnnaid arkiivvaid mat leat čadnon bonju historjái dahje LBHT+ historjái. 

skeivtarkiv.no

Misjons- og diakoniarkivet (MDA) vurkkoda miššuvdna- ja diakoniijalihkadusa, risttalaš girkogottiid ja organisašuvnnaid arkiivvaid. 

vid.no

Sámi arkiivvas lea našuvnnalaš ovddasvástádus vurkkodit sámi dokumentašuvnna. 

Samisk arkiv

Nynorsk Kultursentrum oktiiheiveha arkiivvaid vurkkodanbarggu mat leat čadnon ođđadárogillii ja dan čállinkultuvrii. 

nynorsk.no

Jus arkiiva dahje fitnodat ii leat čadnon guđege ovdalis namuhuvvon servodatsuorgái, de lea jáhkkimis Arkiivadoaimmahat eanemus áigeguovdilis vurkkodanásahus. Loga de viidáseappot bagadusa. Dás mii boahtit geahččat maid Arkiivadoaimmahat dárbbaša diehtit, ja maiddái movt arkiiva galgá láhččojuvvot jus galgá sirdojuvvot midjiide. 

Jus it leat sihkar guđe ásahusain galggat váldit oktavuođa, dahje oaivvildat ahte arkiiva berre vurkkoduvvot Arkiivadoaimmahagas, de sáhtát váldit minguin oktavuođa dán skovi bokte: "Oktavuođaskovvi priváhtaarkiivva sirdima birra Arkiivadoaimmahahkii”. Mii de veahkehit du viidáseappot. 

4 - Maid dárbbaša Arkiivadoaimmahat diehtit?

Arkiivadoaimmahat dárbbaša vuođu árvvoštallat lea go arkiiva seailluhanárvosaš. Vai dan sáhttit dahkat, de dárbbašit dieđuid arkiivva ja fitnodaga birra. Mii eat vuordde ahte galggat máhttit dárkilit vástidit čuovvovaš gažaldagaid. Lea goitge ovdamunni suokkardit daid. 

4.1 - Muitinlistu dieđuin maid Arkiivadoaimmahat dárbbaša diehtit

Dát dieđut sáhttet leat ávkkálaččat: 

  • Fitnodaga namma 
  • Oanehis historjjálaš čilgehus fitnodagas 
    Earret eará goas lea álggahuvvon, fitnodaga ovdalaš ja dálá barggut, ođđasisorganiseren, vejolaččat nammarievdan. Dakkár dieđuid láve sáhttit gávdnet ávvučállosiin ja fitnodaga jahkedieđáhusain. 
  • Guđe áigodaga gokčá materiála?
    Jahkelogut boarráseamos dokumeanttas ođđaseamos dokumentii. 
  • Gos riikkas lea arkiiva vurkkoduvvon? 
  • Lea go arkiiva fysalaš ja/vai digitála? 
  • Lea go arkiiva ollislaš? 
    Leat go fitnodaga arkiivvat ovdal sirdojuvvon Arkiivadoaimmahahkii dahje eará vurkkodanásahusaide? Leat go oasit arkiivvas mannan duššai ovdamearkka dihte buollima, lihkohisvuođa dahje bálkesteami bokte? 
  • Movt vurkkoduvvo arkiiva? 
    Lea go vurkejuvvon ovtta dahje máŋgga sadjái? Lea go garraskearruin, dihtoris ja/dahje balvabálvalusain? Vurkkoduvvojit go dieđut sosiála mediain dahje sierra neahttasiidduin? 
  • Man stuoris lea arkiiva? 
    Galle hildu dahje galle pálla, doasa, pearpma, ja nu ain? Galle fiilla, vuogádaga, gigabyte dieđut? 
  • Mii gávdno arkiivvas?  
    Leat go beavdegirjjit, govat, jietnakasseahtat dahje video? Máinnusávdnasat nu go plakáhtat ja gihppagat? Leat go stivraáššit, reivvet ja gulahallamat, rehketdoallu dahje duođaštusat fitnodaga doaimmain? Gávdnogo mihkkege eará maid oaivvildehpet lea seailluhanárvosaš? 
  • Ohcanneavvut 
    Gávdnojit go registarat dahje earálágan veahkkeneavvut maiguin sáhttá ohcat relevánta dieđuid arkiivvas? 
  • Movt lea arkiivva fysalaš dilli? 
    Lea go ávdnasiin gavja, guohpa dahje divrrit? Makkár sajis vurkkoduvvo? 
  • Leat go arkiivvas hearkkes dieđut?  
    Dieđut persovnnalaš diliid, politihkalaš gullevašvuođa, oskku, dearvvašvuođa, seksualitehta, adopšuvnna ja eará sullasaš áššiid birra. Fitnodatčiegusvuođat. Eará dieđut maid fitnodat háliida čiehkat. 
  • Eará dieđut mat sáhttet leat dehálaččat go galgá árvvoštallat sáhttá go arkiiva sirdojuvvot Arkiivadoaimmahahkii. 

Dán muitinlisttu gávnnat maiddái fiilanama “Muitinlistu dieđuin maid dárbbašit diehtit” vuolde vuolemusas siiddus jus háliidat viežžat iežat dihtorii ja deavdit dan. 

4.2 - Resurssat ja ruhtadeapmi

Ovdalgo arkiiva sirdojuvvo Arkiivadoaimmahahkii de ferte leat árvvoštallojuvvon seailluhanárvosažžan, láhččojuvvon ja registrerejuvvon. Dasa gáibiduvvojit resurssat nu go áigi, ruhta ja bargofápmu. Lea vuosttažettiin fitnodat mii ferte dahkat dan barggu, dahje priváhta fitnodat fitnodaga ovddas. Arkiivadoaimmahat sáhttá veahkkin neavvut ja bagadallat barggus. 

Arkiivvaid gárvvisin láhčit sáhttá leat divrras bargu. Gávdnojit muhtun ortnegat main priváhta fitnodagat sáhttet ohcat doarjaga. Sáhttá gánnáhit váldit oktavuođa vurkkodanásahusain bagadallama dihte. 

Kulturdirektoráhtta: 
Kulturdirektoráhta neahttasiidduin gávnnat doarjjaortnegiid, geavaheaddjedoarjagiid ja eambbo dieđuid gos sáhtát ohcat. Kulturráđđi juohká iešguđetlágan doarjagiid dáidagii ja kultuvrii miehtá riikka. Sis leat doarjjaortnegat máŋggalágan prošeavttaide ja bargguide iešguđetge ruhtadangálduin. (Dás sáhtát válljet fágasuorggi, masa ozat doarjaga ja ruhtadangáldu). 
https://www.kulturdirektoratet.no/stotteordninger

 

Vuođđudus Fritt Ord: 
Fritt Ord juohká doarjaga prošeavttaide mat veahkkin ovddidit cealkinfriddjavuođa, almmolaš digaštallama, dáidaga ja kultuvrra. Doaibmabijut maid dorjot galget leat almmolašvuhtii buorrin ja leat almmolaččat olámuttus.  
https://frittord.no/

 

Seastinbáŋkovuođđudus DNB: 
Seastinbáŋkovuođđudus Sparebankstiftelsen DNB doarju sihke báikkálaš doaibmabijuid ja našuvnnalaš álgagiid Norggas. Sii dorjot earret eará kultur- ja kulturárbedoaibmabijuid. 
https://www.sparebankstiftelsen.no/no

 
Olav Thon vuođđudus: 
Vuođđudus juohke doarjaga almmolaččat ávkkálaš ulbmiliidda mat leat veahkkin hukseme Norgga servodaga. 
https://olavthonstiftelsen.no/
 
Arkiivadoaimmahaga ovdánahttinruđat: 
Arkiivadoaimmahaga ovdánahttinruđat galget veahkkin sihkkarastit servodaga arkiivvaid ja dahkat daid olámuddui. Doarjjaortnet ii sáhte adnot jus Arkiivadoaimmahat ja ohcci leat šiehttan sirdima.
https://www.arkivverket.no/arkivutvikling/utviklingsmidler-for-arkivsektoren
 
Gávdnojit eará sajit gos maid sáhttá ohcat doarjaga. Dás ferte leat hutkái. Oza vuođđudusaid, foanddaid, servviid, fitnodagaid, legáhtaid ja sullasaččaid mat sáhttet háliidit doarjut prošeavtta. 

5 - Sirdin Arkiivadoaimmahahkii

5.1 - Sirdima šiehttan

Maŋŋel go leat čielggadan ahte arkiiva galgá sirdojuvvot Arkiivadoaimmahahkii, de mii šiehttat arkiivva geigema. Dalle mii mearridit dihto eavttuid oamastanrievtti, boahttevaš geavaheami ja eará vuoigatvuođaid ja geatnegasvuođaid hárrái sirdima oktavuođas. Persovdnaarkiivva eaiggát ja Arkiivadoaimmahat hábmejit ovttas šiehtadusa sisdoalu. 

Geigenšiehtadus sisttisdoallá čuovvovačča: 

  • Oamastanriekti  
    Šiehtadusas galgá čuožžut lea go arkiiva geigejuvvon vai deponerejuvvon. Arkiivadoaimmahat háliidivččii vuosttažettiin ahte arkiiva geigejuvvo. Go geigejuvvo, de skeŋkejuvvo arkiiva ja oamastanriekti sirdojuvvo Arkiivadoaimmahahkii. Go deponerejuvvo, de bissu oamastanriekti fitnodagas, ja dat sáhttá fas viežžat arkiivva ruovttoluotta Arkiivadoaimmahagas. Dát ortnet lea ágga dasa man dihte Arkiivadoaimmahat atná iežas resurssaid olámuddui dahkat geigejuvvon arkiivvaid, ii ge deponerejuvvon arkiivvaid. 
     
  • Vuoigŋaduodji ja dahkkivuoigatvuohta 
    Olu arkiivvat sisttisdollet dokumeanttaid mat adnojuvvojit vuoigŋaduodjin dahje main eará sivaid dihte leat dahkkivuoigatvuođat. Šiehtadus mearrida movt Arkiivadoaimmahat galgá gieđahallat daid dokumeanttaid boahtteáiggis. 
     
  • Geavahanbeasatlašvuohta 
    Šiehtadus čielggada galgá go arkiiva leat rabas buohkaide vai galget go leat eavttut mat ráddjejit álbmoga beassamis arkiivii. Leat máŋggalágan eavttut main leat iešguđetge láhkavuođut mat sáhttet leat áigeguovdilat. Dán mii šiehttat ovttasbarggus duinna. Loga eambbo dán birra lassidieđuin láhkavuođuid oktavuođas. 
      
  • Láhčin ja katalogiseren 
    Ovttas mii čielggadit geas lea ovddasvástádus ráhkkanahttit, láhčit ja čállit listtu (registreret dahje katalogiseret) arkiivva dáfus. Dát lea eanas oktavuođain sus gii sirdá arkiivva, ja Arkiivadoaimmahat fas gárve kataloga maŋŋel go arkiiva lea ollen. 
     
  • Gaskkusteapmi ja almmuheapmi 
    Šiehtadus čielggada Arkiivadoaimmahaga vuoigatvuođa gaskkustit ja almmuhit arkiivva sisdoalu. Jus dat čuovvu fitnodaga sávaldagaid, de berre leat oppalaš fápmudus Arkiivadoaimmahahkii dan birra. Dahkkivuoigatvuođat ja hearkkes dieđut namuhuvvojit erenoamážit, vai goappašat bealit leaba ovttaoaivilis das movt mii galgat gieđahallat dakkár áššiid boahtteáiggis. 
     
  • Oppalaččat 
    Šiehtadus sáhttá čielggadit: 
    • Arkiivadoaimmahaga vuoigatvuođa bálkestit dahje máhcahit sisdoalu mas ii leat seailluhanárvu 
    • Arkiivva ruovttoluottaluoikama 
    • Eará relevánta áššiid 

 

Maŋŋel go leat čielggadan ahte arkiiva galgá sirdojuvvot Arkiivadoaimmahahkii, de mii šiehttat arkiivva geigema. Dalle mii mearridit dihto eavttuid oamastanrievtti, boahttevaš geavaheami ja eará vuoigatvuođaid ja geatnegasvuođaid hárrái sirdima oktavuođas. Persovdnaarkiivva eaiggát ja Arkiivadoaimmahat hábmejit ovttas šiehtadusa sisdoalu. 

Geigenšiehtadus sisttisdoallá čuovvovačča: 

  • Oamastanriekti  
    Šiehtadusas galgá čuožžut lea go arkiiva geigejuvvon vai deponerejuvvon. Arkiivadoaimmahat háliidivččii vuosttažettiin ahte arkiiva geigejuvvo. Go geigejuvvo, de skeŋkejuvvo arkiiva ja oamastanriekti sirdojuvvo Arkiivadoaimmahahkii. Go deponerejuvvo, de bissu oamastanriekti fitnodagas, ja dat sáhttá fas viežžat arkiivva ruovttoluotta Arkiivadoaimmahagas. Dát ortnet lea ágga dasa man dihte Arkiivadoaimmahat atná iežas resurssaid olámuddui dahkat geigejuvvon arkiivvaid, ii ge deponerejuvvon arkiivvaid. 
     
  • Vuoigŋaduodji ja dahkkivuoigatvuohta 
    Olu arkiivvat sisttisdollet dokumeanttaid mat adnojuvvojit vuoigŋaduodjin dahje main eará sivaid dihte leat dahkkivuoigatvuođat. Šiehtadus mearrida movt Arkiivadoaimmahat galgá gieđahallat daid dokumeanttaid boahtteáiggis. 
     
  • Geavahanbeasatlašvuohta 
    Šiehtadus čielggada galgá go arkiiva leat rabas buohkaide vai galget go leat eavttut mat ráddjejit álbmoga beassamis arkiivii. Leat máŋggalágan eavttut main leat iešguđetge láhkavuođut mat sáhttet leat áigeguovdilat. Dán mii šiehttat ovttasbarggus duinna. Loga eambbo dán birra lassidieđuin láhkavuođuid oktavuođas. 
     
  • Láhčin ja katalogiseren 
    Ovttas mii čielggadit geas lea ovddasvástádus ráhkkanahttit, láhčit ja čállit listtu  arkiivva dáfus. Dát lea eanas oktavuođain sus gii sirdá arkiivva, ja Arkiivadoaimmahat fas gárve kataloga maŋŋel go arkiiva lea ollen. 
      
  • Gaskkusteapmi ja almmuheapmi 
    Šiehtadus čielggada Arkiivadoaimmahaga vuoigatvuođa gaskkustit ja almmuhit arkiivva sisdoalu. Jus dat čuovvu fitnodaga sávaldagaid, de berre leat oppalaš fápmudus Arkiivadoaimmahahkii dan birra. Dahkkivuoigatvuođat ja hearkkes dieđut namuhuvvojit erenoamážit, vai goappašat bealit leaba ovttaoaivilis das movt mii galgat gieđahallat dakkár áššiid boahtteáiggis.
     
  • Oppalaččat 
    Šiehtadus sáhttá čielggadit: 
    • Arkiivadoaimmahaga vuoigatvuođa bálkestit dahje máhcahit sisdoalu mas ii leat seailluhanárvu 
    • Arkiivva ruovttoluottaluoikama 
    • Eará relevánta áššiid 

Gávnnat eambbo dieđuid jávohisvuođageaskku, arkiivabeassama, hearkkes persovdnadieđuid ja dábálaš eaktocealkagiid birra go coahkkalat plussamearkka dás vuollelis. 

Dasa lassin gávnnat čiekŋalet dieđuid priváhtaarkiivva sisdoalu seailluhanárvvoštallama birra. 

 

Jávohisvuođageasku 
Buot arkiivvat mat vurkkoduvvojit Arkiivadoaimmahagas ja main leat hearkkes persovdnadieđut, ráddjejuvvojit eavttuid mielde hálddašanlága mearrádusaid olis. Dát guoská beroškeahttá das maid addi háliida, dan dihte go Arkiivadoaimmahaga bargiin lea jávohisvuođageasku hálddašanlága § 13 mielde. Dieđut olbmuid persovnnalaš oktavuođaid birra čuldojuvvojit eret almmolašvuođas 60 jagi. Erenoamáš hearkkes dieđut nu go dearvvašvuohta, seksualitehta, dahje eará hearkkes dieđut, dat čuldojuvvojit eret almmolašvuođas 80 jagi. Muhtun erenoamáš áššiin nu go adopšuvnna birra, lea eaktu 100 jagi. Muhtun áššiin sáhttá Riikaantikvára dohkkehit dutkiid dahje oassebeliid ohcamuša oaidnit materiála main leat eavttut. 

Beassan arkiivii 
Lea Arkiivadoaimmahat mii mearrida álbmoga beassama arkiivii almmolaš njuolggadusaid vuođul. Arkiivalága § 16 addá liikká dutnje addin vejolašvuođa mearridit sierra áigeráddjejuvvon gáržžidemiid arkiivabeassamii. Dábálaččat leat dat almmolaš njuolggadusat maid Arkiivadoaimmahat čuovvu eanet go doarvái, ja earenoamáš gáržžideapmi lea danne dábálaččat áigeguovdil dušše erenoamáš oktavuođain. Dakkár vejolaš ráddjensávaldat lea dakkár ášši mas mii fertet boahtit ovttaoaivilii. Arkiivadoaimmahat ii hálit vuostáiváldit arkiivva jus addi áigumuš ii leat ahte dat galgá leat ávkin almmolašvuhtii dahje dutkamii. 

Hearkkes persovdnadieđut 
Don guhte sirddát arkiivva fertet muitalit jus gávdnojit hearkkes persovdnadieđut arkiivva sisdoalus. Merke áinnas listui mii addá bajilgova arkiivvas ahte gos materiálas sáhttit gávdnat hearkkes dieđuid. Lea dat guhte láhčá arkiivva gii dan diehtá buoremusat. Liikká lea ollásit ja dušše Arkiivadoaimmahaga ovddasvástádus dat ahte hearkkes persovdnadieđut eai almmuhuvvo. Lea sihkarvuohta addái go mii váldit dán ovddasvástádusa. 

Muhtun eaktocealkagat 

  • Arkiivva ii beasa atnit 60 jahkái. Lea Riikaantikvára mii addá beassama. Hálddašanláhka § 13. 
  • Arkiivva ii beasa atnit ovdal go ... (dáhton). Lea ovdalaš arkiivaeaiggát gii addá beassama. Arkiivaláhka § 16. 
  • Arkiivva besset dušše dutkit oaidnit geain lea relevánta prošeakta gitta ... rádjái (dáhton). Lea Riikaantikvára mii addá beassama. Arkiivaláhka § 16. 

Arkiivva vejolaš sierra ráddjehus addi sávaldaga vuođul ferte leat áigeráddjejuvvon, ii ge sáhte arkiivalága § 16 mielde goitge bistit guhkit go 100 jagi sirdima rájes. Jus don gii sirddát arkiivva háliidat mearridit arkiivva geahččama atninohcamušaid bokte, de galgá boahtit ovdan geasa galgá sáddet ohcamuša ja movt. Arkiivaaddi ferte ieš fuolahit ahte oktavuođadieđut leat riekta, vai Arkiivadoaimmahat diehtá geasa galgat čujuhit. 

Arkiivva sisdoalu seailluhanárvvoštallan 

Eanas arkiivvain leat materiálat mat lea unnit eanet seailluhanárvosaččat. Arkiivadoaimmahat atná seailluhaneavttuid árvvoštallan dihte guđemuš osiid arkiivvas galgá seailluhit. Arkiivadoaimmahat ja arkiivaeaiggát gulahallet seailluhanárvvoštallama oktavuođas. 

Seailluhanárvosaš arkiivamateriála eavttut sáhttet leat: 

  • Dokumeanttat mat duođaštit fitnodaga doaimmaid servodagas, oktavuođaid muđui servodagas ja dan rolla servodatovdánahttimis. 
  • Dokumeanttat mat muitalit servodaga diliid birra ja maid čuvgejit servodatovdáneami. 
  • Dokumeanttat mat duođaštit vuoigatvuođaid ja geatnegasvuođaid. 
  • Dokumeanttat mat dorjot arkiivadahkki operatiiva doaimma. 

Dávjá ii leat ulbmillaš vurkkodit olles arkiivvaid, sihke arkiivafágalaš ja ekonomalaš ákkaid dihte. Arkiivadoaimmahat háliida ahte dokumeanttat mat eai leat seailluhanárvosaččat váldojuvvojit eret arkiivvas ovdal sirdima. (Geahča muđui kap. 5.4 movt sirre vai oažžu oppalašgova dokumeanttain main lea unnán seailluhanárvu). 

5.2 - Ráhkkanahttin, láhčin ja listočállin

Ovdal go arkiiva sáhttá sirdojuvvot Arkiivadoaimmahahkii, de ferte ráhkkanahttot. Láhčin mielddisbuktá sirrema, páhkkema ja listočállima, nu ahte arkiiva systematiserejuvvo ja aniha boahttevaš geavaheddjiide. 

Jus dus ii leat alddát kapasitehta láhčit ja čállit listtu, de gávdnojit ásahusat mat váldet láhčinbargguid mávssu ovddas. 

5.3 - Digitála sisdoallu

Dál atnet eanas fitnodagat, organisašuvnnat, searvvit ja nu ain digitála reaidduid iežaset doaimmain. Arkiivvat maŋemus logijagiin sisttisdollet dan dihte olu materiálaid digitála mediain. 

Arkiivadoaimmahagas leat iešguđetlágan standárdat das movt digitálalaččat ráhkaduvvon materiálaid sáhttá áimmahuššat ja vurkkodit áiggi badjel. Muhtun vuogádagain leat juo dakkár gárvves doaimmat mat automáhtalaččat máŋgejit dieđuid. Gávdnojit maid reaiddut maid mii sáhttit atnit vuogádagain main ii leat juo dat doaibma. 

Muhtun oktavuođain sáhttit máŋget olles sisdoalu digitála vurkkodanmediain. 

Metoda válljen vuolgá das makkár vuogádagaid ja prográmmagálvvuid fitnodat lea geavahan. Arkiivadoaimmahat veahkeha din válljet metoda. 

5.4 - Báberarkiiva

Arkiivadoaimmahat ávžžuha eanet báberarkiivvaid mediakonverteret (“digitaliseret”), mii mearkkaša ahte arkiiva konverterejuvvo báberhámis digitála hápmái. Mii čielggadit lea go báberhápmi ja/vai digitála hápmi mii galgá sirdojuvvot Arkiivadoaimmahahkii. Dan mii čielggadit go čállit šiehtadusa. Ulbmil lea ahte materiála šaddá anihahtti boahttevaš geavaheddjiide. 

Dá boahtá oanehis bagadus das movt galggat láhčit arkiivva jus lea báberhápmi mii galgá sirdojuvvot. 

Vuosttaš lávki lea oažžut oppalašgova arkiivvas. Dás sáhttá muitinlistu 4.1 čuoggá vuolde leat ávkin. Da dahkko dainna lágiin ahte arkiiva juhkkojuvvo osiide dahje arkiivaráidun nu go mii gohčodit dan. Organisašuvnnaid, fitnodagaid, vuođđudusaid ja ásahusaid dábáleamos ráiddut leat: 

  • Stivrejeaddji orgánaid mearrádusbeavdegirjjit 
  • Boastajournálat, máŋgengirjjit ja eará registarat 
  • Reivvet/gulahallamat 
  • Fitnodaga váldosurggiid áššearkiiva 
  • Máhpat bargiid, miellahtuid dahje kundariid birra 
  • Rehketdoallu 
  • Govat 

Dán dásis lea maid dehálaš sirret iešguđetlágan ovttaskasarkiivvaid nubbi nuppis. Jus organisašuvdna dahje fitnodat vurkkoda arkiivva heaittihuvvon ovdalaš fitnodaga ovddas de galgá dat dollojuvvot ja láhččojuvvot sierran arkiivan. Dat lea mii fágagielas gohčoduvvo olgguldas proveniensan (álgu). 

Ovttaskas olbmuid (jođiheddjiid, bargiid dahje miellahtuid) dokumentašuvnnat mat unnit eanet leat summálit vurkkoduvvon fitnodagas fertejit árvvoštallojuvvot vurkkoduvvot sierran persovdnaarkiivan. 
 

Boahtte lávki lea sirret roavvat arkiivaráidduid siste. Lea go arkiiva juo sirrejuvvon dihto vuogi mielde? Dalle sáhttá arkiiva bisuhuvvot dáinna struktuvrrain. Dat mearkkaša ahte dokumeanttat mat leat čohkkejuvvon máhpaide dahje pearpmaide doalahuvvojit čoahkis. 

Dokumeantaráiddut mat eai galgga vurkkoduvvot sáhttet váldot eret. Čuovvovaš  materiála ii galgga geigejuvvot Arkiivadoaimmahahkii 

  • Dokumeanttat mat dušše oanehaš leat miellagiddevaččat fitnodahkii dahje daidda geaidda guoská. 
  • Kopiijat, aviisačállosat, earáid johtočállosat ja eará materiálat mat leat álkit olámuttos 
  • Dokumeanttat mat gávdnojit eará arkiivvain 
  • Rehketdoalloguittet 

Maŋŋel dákkár roavvasirrema, go leat sirren sisdoallošlája mielde, de sáhtát láhčigoahtit iešguđetge arkiivaráiddu dárkileappot. Dat mearkkaša ahte sirret dokumeanttaid dihto ortnetvuoru mielde ja bijat máhpaide daid. Sirrenprinsihpat dávjá rievddadit ráiddus ráidui. Ovdamearkka dihte sáhttet stivraáššit sirrejuvvot áššenummáriid mielde, reivvet dáhtoniid mielde ja bargiidmáhpat alfabehta mielde goargguid mielde. 

Go arkiiva lea sirrejuvvon, de galggat páhkket dokumeanttaid suvrrehis arkiivadoasaide ja máhpaide. Dát suodjala materiála gollama vuostá. Mii evttohit ahte ozat buvttalágideddjiid neahtas. 

Váldde fal visot eret mii sáhttá vahágahttit báhpira (ráidnet arkiivva). Dát leat: 

  • pearpmat 
  • báberdoalanat 
  • plástalummat 
  • plástabáttit 
  • spirálačatnamat 
  • plásta sirrenárkkat 
  • gummefadnibáttit 

Bija dokumeanttaid mat gullet oktii olggoža sisa [sátnečilgehus: sáhttet leat máhpat, dahje sáhtát máhccut dábálaš A3-árkka]. Čále olggožii mii lea sisdoallu. Olgeš beallái čálát ravdajagiid, dat mearkkaša jahkeloguid boarráseamos dokumeanttaid rájes ođđaseamos dokumeanttaid rádjái. Ane áinnas dieđuid mat juo čužžot materiálain. Ane bliántta. 

Bija dasto máhpaid arkiivaboksii. Deavdde fal doasa bures. Ii berre leat beare guoros, ii ge beare dievva. 

Nummarastte dasto doasaid ja čále nala arkiivaráiddu nama. Álgge ovtteža rájes juohke ođđa ráiddus. Ane bliántta. Ovdamearka: Reivvet mat leat boahtán, boksa 1. 

Dás oainnát moadde oanehis bagadallanfilmma movt ráidnet ja páhkket: 

Mii dárbbašit listtu, dahje registara, vái sáhttit dádjadit arkiivvas. Listu čájeha movt arkiiva lea sirrejuvvon, ja maid guhtege boksa ja olggoš sisttisdoallá. Ii leat dárbbašlaš registreret juohke ovttaskas dokumeantta. Don galggat čállit listui seamma go dan mii čuožžu olggožiin ja bovssain. Olu oktavuođain lea doarvái čállit dušše bovssaid, ii ge juohke ovttaskas olggoža. 

Mii háliidit listtu digitála hámis. Viečča listo- ja registrerenmála mii lea dán siiddu vuolemusas ja geavat dan. 

Inspirašuvdnan sáhtát geavahit dán bagadusa das movt ráhkkanahttit, láhčit ja čállit listtu almmolaš arkiivvain. 

Arkiivadoaimmahat háliida gulahallat buohkaiguin geain leat miellagiddevaš arkiivvat. Mii veahkehit du ain viidáseappot. 

Oktavuođaskovvi priváhtaarkiivva sirdima birra Arkiivadoaimmahahkii

Oktavuođaskovvi ferte devdot oktanis, dan ii sáhte vurket ja gaskkalduhttit. Skovvi lea dárogillii muhto vástit áinnas sámegillii.