Opphavet til dagens helseinstitusjonar i Rogaland

Kyrkja organiserte det første offentlege helsestellet. Klostera fungerte ofte som sjukestover. I Stavanger var det biskop Torgils som bygde det første hospitalet etter kongebrev i 1272. Magnus Lagabøtes Hospital vart det gjerne kalla, etter Kongen. Hospitalet hadde eiga kyrkje, St. Peters kirke eller Hospitalskirken. Stavanger Hospital var det einaste sjukehuset for folk i byen fram til 1840-åra. I praksis var det ein oppbevaringsplass for alvorleg sjuke. I åra 1842-1845 bygde Stavanger kommune nytt sjukehus og fleire sosialinstitusjonar på tomta til det gamle hospitalet. Denne nye institusjonen fekk namnet Den kombinerede Indretning.

Radesjuka var truleg syfylis. Radesjukehuset var eit epidemisjukehus for heile Stavanger amt. Som epidemisjukehus vart det også ein parallel til dei mange kolera-lasaretta som vart oppretta då koleraepidemien braut ut i kystdistrikta i Stavanger amt i 1849. Radesjukehuset fekk ei lengre levetid enn kolera-lasaretta. Dette vesle sjukehuset ved Breiavatnet var bruk frå 1773 til om lag 1840. Arkivet etter Amtmannen i Stavanger har dokumentasjon om sjukehuset.

Stavanger amt kjøpte den gamle prestebustaden ved sida av amtmannsresidensen Kongsgård og innreia dette til det første spesialsjukehuset i amtet. Bygningen vart seld til konsul Jakob Kielland i 1842. Han bygde huset om til familiebustad for sonen. Sonesonen Alexander Kielland var den siste som budde her. I bakgrunnen ruvar ”Lille Akropolis” med dei fire store monumentalbygga frå 1880- og 1890-åra; Stavanger Teater, Turnhallen, Stavanger Museum og Stavanger Sykehus til høgre.

Arkivet finst ved Statsarkivet i Stavanger.

Ei av dei viktigaste oppgåvene for den nye amtskommunen etter 1838 var å forbetra helsestellet i landdistrikta. Dei einaste medisinske fagpersonane på den tida var distriktslegane i dei få byane i amtet. Amtsformannskapet fungerte som dåtida sin fylkeskommune. Amtssjukehuset på St. Pedersgjerde vart det første fylkeskommunale sjukehuset og forløparen til Rogaland Sjukehus. Sjukehuset stod ferdig i 1843 og var i bruk til 1927. I september 1927 kunne Rogaland fylkeskommune nemleg opna det nye Rogaland Sjukehus på Våland.

Fylkeskommunen bygde det psykiatriske sjukehuset Dale Asyl i 1913. Før denne store institusjonen stod ferdig, vart pasientar med alvorlege psykiske lidingar sende til sjukehus eller asyl i Fana i Hordaland, Eik ved Kristiansand, eller til Gaustad ved Kristiania. Folk med mindre alvorlege lidingar vart ”sette ut” i privatheimar kringom i fylket.

Eit anna fylkeskommunalt løft var utbygginga av sanatorium, rekonvalesens- eller kvileheimar for tuberkulosesjuke. I fylket vårt etablerte Stavanger amt eller Rogaland fylkeskommune to slike institusjonar; på Tveit i Nedstrand i 1915 og på Skåland i Lund i 1932. Dei alvorleg tuberkulosesjuke vart sende til dei store sanatoria. Mange rogalendingar var pasientar ved Landeskogen sanatorium i Evje eller ved Luster sanatorium i Sogn og Fjordane.

Tuberkulosen var ein av dei store folkesjukdomane i åra mellom 1900 og 1940. Fylkeskommunen etablerte to tuber-kuloseheimar; den eine på Tveit i Nedstrand i 1915 og den andre på Skåland i Lund i 1932.

Den kombinerede Indretning var ei vidareføring av det gamle Stavanger Hospital.

Stavanger Sykehus var teikna av arkitekt H. E. Eckhoff. Det svære bygningskomplekset i rød murstein stod ferdig i 1897 på høgdedraget ovanom Kannik-bekken og viste igjen i by-biletet saman med Stavanger Teater, Stavanger Museum og Turnhallen.

Sjukepleiarar og pasientar slappar av på inngangstrappa til ei av avdelingane ved Stavanger Sykehus i 1924.

Sjukepleiarane ved Stavanger Sykehus samla til juletrefest saman med ”oversøstrene”. Det var eit skarpt skilje mellom dei ulike yrkesgruppene innan sjukehusverda før, både i veremåte og klesdtrakt. Dette biletet er frå 1920-åra.

Frå tidleg på 1900-talet engasjerte kvinnene seg sterkt i helsearbeidet. I åra etter 1902 vart tuberkulosearbeidet det viktigaste satsingsområdet for den nasjonale sanitetsforeininga, NKS, stifta 1896. Dei følgjande åra vart det danna sanitetsforeiningar i alle byane og i dei fleste bygdene i fylket. Lokalforeiningane tilsette sjukepleiarar til stell av tuberkulosesjuke i heimane. Men sanitetskvinnene gjekk vidare. Dei bygde både sjukehus og fleire kvile- eller rekonvalesensheimar for tuberkulosesjuke.

I Rogaland hadde til dømes dei to sjukehusa deira, Kopervik sykehus og Haugesund revmatismesykehus, også avdelingar for tuberkulosesjuke. Etter at tuberkulosen gjekk tilbake, engasjerte sanitetskvinnene seg mellom anna i arbeidet for folk med revmatiske lidingar. Sanitetsforeiningane dreiv dessutan fleire fødeheimar og helsestasjonar for mor og barn. Haugesund Sanitetsforening og Stavanger Sanitetsforening var mellom dei mest aktive foreiningane i landet på desse områda. Foreiningane engasjerte seg også i sjukepleiarutdanninga og i fleire typar førebyggjande helsearbeid.

I 1957 opna Haugesund Sanitetsforening det store revma-tismesjukehuset sitt ved sida av Haugesund Sykehus. Hauge-sund Sanitetsforenings Revmatismesykehus var det største spesialsjukehuset på dette området utafor Oslo og hadde også eiga tuberkuloseavdeling.

Frå slutten av 1800-talet skjedde det ein sterk vekst i folketalet. Dette førte også til ein tilsvarande vekst i både offentlege og private helsetilbod. I andre halvparten av 1800-talet fekk Haugesund eit lite privat sjukehus, Vårsildavgiftsfondets Sykehus, eit tilbod for dei mange fiskarane som kom til Haugesund-området i fiskesesongen. I 1926 fekk Sauda eige sjukehus som smelteverksbedrifta åtte.

Mellom dei private foreiningane merka Nasjonalforeningen for folkehelsen seg ut. Foreininga vart stifta i 1910 og hadde tuberkulosearbeidet som hovudoppgåve dei første åra. Lokalforeiningar i fylket, privatpersonar og også organisasjonen Røde Kors dreiv mellom anna rekonvalsesensheimar for tuberkulosesjuke eller kuranstaltar for folk med revmatiske lidingar. Røde Kors Sanatorium på Hiimsmoen og Stavanger Tuberkuloseforening sitt sanatorium på Lindum var velkjende tuberkuloseheimar i si tid. Kyrkje- samfunn utanom statskyrkja dreiv spesialsjukehus og kuranstaltar. I Stavanger hadde den katolske kyrkja sjukehus, og i Haugesund dreiv adventistsamfunnet tidleg eige kurbad.

Dei to siste fotografia frå om lag 1950 viser elevar under opplæring på ein av sengepostane og sjukepleiarar på barselavdelinga.

Også privatpersonar etablerte sanatorium tidleg på 1900-talet. Eitt av desse var Dr. Eriksens fysikalske dietetiske Sanatorium på Nærland i Hå (1927-1931). Denne institusjonen kunne tilby eit for den tida moderne behandlingstilbod for folk med revmatiske lidingar. Dei to bileta viser ein av pasientane saman med tilsette ved sanatoriet kring 1929 og interiør frå eit av dei fysikalske behandlingsroma i tilknyting til badeanlegget ved institusjonen.

I 1960- og 1970-åra overtok fylkeskommunen heile eller berre driftsansvaret for mange av dei tidlegare kommunale og private helseinstitusjonane i fylket. Mange slike institusjonar var også nedlagde då, til dømes alle tuberkulosesanatoria.

Frå 1. januar 2002 overtok så den norske staten dei offentlege sjukehusa som fylkeskommunen hadde ansvaret for. Noreg vart då delt inn i fem regionale helseregionar som fekk ansvaret for alle norske sjukehus. Helse Vest er ein av desse fem regionane. Regionen dekker Sogn og Fjordane, Hordaland og Rogaland fylke. Sjukehusa i regionane er organiserte i administrative einingar eller helseføretak (HF). Alle helseinstitusjonane i Rogaland er no samla i Helse Stavanger HF som dekker Sør-Rogaland, og i Helse Fonna HF som dekker Nord-Rogaland og Sunnhordland.

Statleg opphav:
-Stavanger Hospital (Magnus Lagabøtes/biskop Torgils): 1272 –
Sjå kommunale sjukehus nedanom
-Radesykehuset i Stavanger: 1773 – etter 1814

Fylkeskommunale sjukehus:
Amtsjukehuset på St. Pedersgjerde: 1843-1928
Rogaland sykehus (SiR): 1928-
Dale Asyl/Rogaland psykiatriske sykehus: 1913 -

Kommunale sjukehus:
Stavanger Hospital (Den kombinerede Indretning): 1786, 1814 og 1843-1898
Stavanger sykehus: 1898 – ca. 1976 (til SiR)
Sandnes sykehus: 1913 -
Egersund Sykehus: 1880 –
Haugesund kommunale sykehus: 1889-

Sjukehus som tilhøyrde den katolske kyrkja:
St. Fransiscus Hospital i Stavanger: ca. 1895 -
St. Fransiscus Hospital i Stavanger: ca. 1895 -

Sjukehus som tilhøyrde/tilhøyrer lokalforeningar av NKSF:
Kopervik sykehus: 1925-ca. 1960
Haugesund revmatismesykehus: 1957 –
Sjukehus som tilhøyrde/tilhøyrer lokalforeningar av NKSF:
Kopervik sykehus: 1925-ca. 1960
Haugesund revmatismesykehus: 1957 –

Sjukehus som tilhøyrde privat bedrifter eller organisasjonar:
Sauda sykehus (EFC Ltd): 1926 -

Tuberkuloseheimar:
Tuberkuloseheimar som tilhøyrde fylkeskommunen:
Nedstrand tuberkuloseheim: 1915- ca. 1940
Skåland tuberkuloseheim/sanatorium: 1932- ca. 1955.

Tuberkuloseheimar/rekonvalesensheimar som tilhøyrde private eller lokallag NKSF:
Ramsvig (Stavanger Sanitetsforening) i Hetland/Stavanger
Saudasjøen i Sauda (NFFH?)
Juvåsen i Sand (Suldal) (NFFH)
Lindum i Suldal (NFFH)
Fjermedal i Bjerkreim (privat rekonvalesensheim)

Kopervik sykehus og Haugesund Revmatismesykehus hadde tuberkuloseavd. dei første åra

Revmatismesjukehus/sanatorium i privat eige:
Haugesund Kurbad (adventistsamfunnet)
Jæren fysikalsk-dietetiske badesanatorium 1927-1931

Fødeheimar:
NKSF - Fødeheimen på Bryne
NKSF-Klinikken i Stavanger